Edukhabar
शुक्रबार, १६ चैत्र २०८०
अन्तर्वार्ता

अहिलेको शिक्षा प्रणाली 'फैक्ट्री मोडल'

शुक्रबार, ०९ असार २०७४

शिक्षालाई भारतीय समाजको संरचनासंग जोडेर व्याख्या गर्न माहिर भारतीय शिक्षण मण्डलका संगठक एवं महामन्त्री मुकुल कानिटकार भारतीय जनता पार्टीका शिक्षा विभाग प्रमुख हुन् । २५ बर्षदेखि शिक्षा क्षेत्रसंग जोडिएर पार्टीको जिम्मेवारी वहन गरिरहेका कानिटकार भारतको वर्तमान शिक्षा प्रणालीलाई 'फैक्ट्री मोडल' भन्न रुचाउँछन् । उद्योगले जस्तो विद्यार्थीलाई एकमुष्ठ उत्पादन गरेर बजारमा पठाउने शिक्षा पद्धती भारतमा सन् १८३५ को ब्रिटीस अधिकारी मैकालेले भित्राएको उनी बताउँछन् ।

सन् १९४८ मा भारत स्वतन्त्र भएपछि पनि त्यही जगमा उभिएर गुलामी उन्मुख शिक्षालाई भारतले निरन्तरता दिएको उनको आरोप छ । त्यसैले समृद्ध भारत बनाउने हो, भने शिक्षामा आमुल परिवर्तन गर्नुपर्छ भन्ने उनको मान्यता छ । उनको समूहले भारतका विभिन्न राज्यमा समाज संरक्षित मोडल स्कुल सञ्चालन गरेर परिक्षण समेत गरिरहेको छ । कानिटकारसंग पत्रकार सञ्जय पन्थीले गरेको कुराकानी :

- सत्तासिन पार्टीको शिक्षा विभाग प्रमुखका हैसियतमा भारतको वर्तमान शिक्षा प्रणाली र व्यवस्थालाई कसरी मुल्यांकन गर्नुहुन्छ ?

शिक्षा कुनै पनि समाजको ऐना हो । शिक्षाले नै समाजको दिशा तय गर्छ । अझै स्पष्ट भाषामा भन्नुपर्दा समाजको रिडको हड्डी नै शिक्षा हो, भन्दा हुन्छ । भारतीय समाजका लागि पनि शिक्षा त्यही अवस्थामा छ ।
भारतको वर्तमान शिक्षा पद्धतीका बारेमा भन्नुपर्दा गर्व गर्ने किसिमको र विश्वस्त हुनसक्ने किसिमको छैन । सन् १८३५ मा अंग्रेज शासकका नियुक्त अधिकारी मैकालले बनाएको शिक्षा निती र प्रणाली अहिले पनि निरन्रतरता प्रति हाम्रो आपत्ती छ । खासगरी युरोपको औधोगिक क्रान्ति पश्चात फैक्टीमा काम गर्नेहरुका लागि बनाईएको फैक्ट्री मोडल एजुकेशनलाई अपनायो । भारतको आफ्नै भुमिको बैद्धिक सनातन प्रणालीको शिक्षालाई उन्मूलन गरेर पश्चिमा जानकारीमा आधारित शिक्षा प्रणाली त्यस वखत शुरु गरियो ।

तत्कालिन समयसम्म भारत वर्षमा सनातन् बैद्धिक शिक्षा पद्धती मार्फत शिक्षा दिईन्थ्यो । त्यो सबैका लागि समान थियो । बेदका ६ अंगको वर्णनमा आधारित शिक्षा प्रणाली थियो । त्यो शिक्षा प्रणालीले विद्यार्थीको सर्वाङ्णि विकास गर्न सक्छ । यो हैन की एकांकी विकास । तर अंग्रेजी शिक्षाले त्यही एकांकी शिक्षा विकास गरिरहेको छ ।

शिक्षा अध्ययन केन्द्रित हुनुपर्छ । अध्यापन केन्द्रित हैन । टिचिंग वाई लर्निगं हुनुपर्छ । शिक्षा ज्ञानमा आधारित हुनुपर्छ, यो हैन की सुचनामा आधारित होस् । तर अहिलेको शिक्षा त्यही सुचनामा मात्र आधारित छ । त्यसैले अहिलेको भारतको शिक्षा पद्धती एकांकी छ, भन्ने हाम्रो बुझाई हो । ज्ञान अनुभुतीले प्राप्त हुन्छ सुचनाले हैन । त्यसैले यो शिक्षा प्रणाली क्रमिक रुपमा परिवर्तन गर्दै सनातन बैद्धिक शिक्षा प्रणालीमा आधारित युगानुकुल शिक्षा प्रणाली लागु गरेर शिक्षामा आफ्नो पहिचान बनाउन पर्छ, भन्ने मान्यताले हामीले काम गरिरहेका छौं ।

त्यसका लागि हामीले पार्टीका तर्फबाट सरकारलाई सुझाव पनि दिएका छौं । सरकारले पनि त्यसलाई सकारात्मक रुपमा लिएको छ । अझै पछिल्लो पटक उत्तर प्रदेशको मुख्यमन्त्री बन्नु भएका आदित्यनाथ योगीले त झन् आगामी वर्ष सन् २०१८ को बजेट बनाउँदा नै त्यो शिक्षा व्यवस्थाालाई व्यवहारमा कार्यन्वयन गर्नेगरी केही गर्ने आश्वासन नै दिनु भएको छ ।

- भारतको वर्तमान शिक्षा प्रणाली ज्ञानमा आधारित छैन ?

भारतको शिक्षा पद्धती सुचनामा आधारित छ, भन्न मलाई कत्ति पनि आपत्ती छैन । किनकी भारतको वर्तमान शिक्षा पद्धतीको संरचना सबै अंग्रेज शासकका अधिकारी मैकालले तय गरेका हुन् । जुन शिक्षा पद्धती उपभोक्तावादी छ । त्यो केवल सुचनामा आधारित छ । भारतको वर्तमान मोडलको उत्तम मानिएको सिविएसई वोर्डमा सय प्रतिशत रिजल्ट ल्याउने विद्यार्थीको संख्या कम छैन । तर व्यवहारमा ती विद्यार्थी कति अव्वल छन् ? भन्ने हाम्रो जिज्ञासा छ ? त्यसैले शिक्षामा परिवर्तन गरेर अध्ययन मुलक ज्ञानमुलक शिक्षा प्रणाली आजको भारतका लागि आवश्यकता हो । न की १२ कक्षा पास गर अनि दिल्लीको चाणक्यपुरीमा रहेको अमेरिकी दुतावासको प्रांगणमा एका विहानै लाईनमा उभिएर प्रवेशज्ञा माग्ने किसिमको होस् । वा अन्य पश्चिमा देशमा जानका लागि प्रवेशाज्ञा माग्ने शिक्षा प्रणाली होस् ।

त्यसैले भारतमा आफ्नै मोडेलको शिक्षा पद्धती हुनुपर्छ । त्यसका लागि अनुसन्धान गरेर शिक्षाको विकासमा काम गरिरहेका छौं । त्यो शिक्षा पद्धती व्यापारिक र व्यवसायिक नभएर ज्ञानमा आधारित सर्वजन हिताय हुनेगरी हामीले काम गरिरहेका छौं । त्यसैको पछिल्लो उदाहरण हो, प्राचिन भारतको शैक्षिक संस्था तक्षशिला र नालन्दा जस्ता विश्वविद्यालयलाई त्यही नामले त्यही ज्ञान पद्धतीमा आधारित रहेर पुर्नजागृत भएका छन् ।

प्राथमिक शिक्षाका लागि गुरुकुलीय मोडललाई जोड दिदै बर्षमा ५ सय आचार्य उत्पादनमा लागेका छौं । आचार्यहरु आचरणले आचार्य बन्न सक्नुपर्छ । नकी कर्तव्य विना अधिकारको शिक्षाका पक्षपाती होउन् । साथै हामीले यतिवेला शिक्षा क्षेत्रमा जागरणको काम गरिहेका छौं । शिक्षक, लेक्चर र प्राध्यापकहरुसंग शिक्षाका बारेमा छलफल चलाएर युगानुकुल शिक्षाको संरचना तयार गर्ने काममा निरन्तरता दिएका छौं । शिक्षामन्त्री र शिक्षाका अधिकारीहरुसंग पनि देशभर छलफल चलाएका छौं । साथै अभिभावकसंग पनि । जागरण र अनुसन्धानको कामलाई भारतीय शिक्षण मण्डलले गरिरहेको छ, भन्ने जानकारी गराउन चाहन्छु । ३ सय ६८ विषयमा आफैले मण्डलले अनुसन्धान गरिहेको छ । साथै नेपाल, भारत, जर्मन, बर्मा, अमेरिका, बेलायत सहितका देशका गरुकुलहरुका बारेमा पनि अध्ययन गरिरहेका छौं ।

जसले शिक्षामा रचनात्मक काम गर्न सकियोस् भनेर । सन् २०१८ को अप्रिल २८ र २९ मा अन्तराष्ट्रिय गुरुकुल सम्मेलन भारतमा गर्ने तयारी पनि गरेका छौं । त्यसले भारतमा आधुनिक गुरुकुलीय शिक्षा पद्धतीको दिशा तय गर्नेछ । साथै भारतको शिक्षाको मोडलका बारेमा समेत त्यस बखत चर्चा हुनेछ । विराट् गुरुकुल सम्मेलन हुनेछ । यतिवेला हामीले संचालन गरेको गुरुकुल खोल्न धन पैसाको सहयोग गर्ने जमात भारतमा ठुलो छ । तर आचार्य विनाको गुरुकुलले आचरणमा आधारित शिक्षा दिन सक्दैन । त्यसैले सबैभन्दा पहिला आचार्य उत्पादनमा हामीले काम गरिरहेका छौं ।

- 'फैक्ट्री मोडल अफ एजुकेशन' अर्थात आधुनिक शिक्षा पद्धती गलत सिद्ध गर्ने  तयारी हो गुरुकुलीय मोडल ?

त्यसरी पनि नवुझौं । तर आधुनिक शिक्षा पद्धतीमा सुधार ल्याउनुपर्छ भन्ने मान्यता भने पक्कै हो । त्यसको शुरुवात हालै नियुक्त हुनु भएका उत्तर प्रदेशका मुख्य मन्त्री आदित्यनाथले गर्दै हुनुहुन्छ । आगामी वर्षको वजेट सार्वजनिक गर्दा त्यो शुरुवात गर्ने वहांले तयारी पनि गर्नु भएको छ ।

नैतिक आचरणको शिक्षामा जोड दिने गरी शिक्षा पद्धतीमा सुधार गर्ने वहांले जानकारी गराउनु भएको छ । यदि भारतको शिक्षा पद्धतीमा युगानुकुल सुधार भयो भने नेपालमा पनि त्यसको प्रभाव पर्नेछ । नेपालको शिक्षा पनि मैकाले शिक्षा पद्धतीको जगमा अर्थात भारतीय मोडलबाट नै प्रारम्भ भएको हो । अझै उत्तर प्रदेश र विहारको  शिक्षा पद्धतीमा सुधार हुनसक्यो भने त्यसको तत्काल प्रभाव नेपालमा पनि पर्नेछ भन्ने कुरामा जानकार छौं । हाम्रो शिक्षा पद्धती सुधार परियोजना वा प्रकल्पको सह संयोजक नेपाली बन्धु डा. दीप कोईराला भएको जानकारी गराउँछु । अहिले वहांको भारतका शिक्षामन्त्री प्रकाशजीसंग पटक–पटक मिटीङ समेत हुने गरेको छ ।

दिल्लीको जेएनयु अध्ययनरत केही विद्यार्थीले देशको मानो खाएर देशको नै विरोध गरेको देख्नु भयो । त्यो मैकाले शिक्षा पद्धतीको परिणाम हो । नैतिक शिक्षाको अभावमा त्यो कार्य भएको हो, भन्ने हाम्रो बुझाई छ । त्यसैले विश्वविद्यालयका युवासंग पनि भारतमा अवको विश्वविद्यालयको शिक्षा कस्तो हुनुपर्छ भनेर छलफल चलाई रहेका छौं ।

- शिक्षाका क्षेत्रमा काम गरिरहनु भएको सरकारले त्यसलाई कसरी लिएको छ ? तपाईले भने अनुसार शिक्षामा परिवर्तन गर्न त सबैभन्दा पहिले वजेटको आवश्यक पर्छ । साथै तत्काल पाठ्यक्रम परिवर्तन गर्नुपर्छ, त्यो सम्भव छ ?

तपाईले उठाएको जिज्ञासाका बारेमा हामीले हाम्रा शिक्षामन्त्री संग पटक पटक छलफल गरेको छौं । समय सापेक्ष शिक्षामा सुधार गरिएन भने हामीले त्यही वेथिती भोग्नुपर्छ । जुन ६० बर्ष राज गरेको कांग्रेस सरकारले भोग्नु प¥यो भनेर भन्यौ । त्यसका लागि एकै पटकमा आमुल परिवर्तन नभएर क्रमिक रुपमा काम गर्ने सहमती भएको छ । वजेटको प्रवन्ध सहित आवश्यक सामाग्री उपलब्ध गराउन सरकार तयार देखिएको छ । त्यो कदमको अभिभार प्रधानमन्त्री मोदीले लिनुपर्छ भन्ने हाम्रो माग पनि छ ।

हामीले गर्न चाहेको शिक्षाको परिवर्तनले भारतीय समाजको चेतनालाई अझै माथि उठाउँछ भन्नेमा हामी विश्वस्त छौं । सवल शिक्षाको जगमा समृद्ध भारत र छिमेकीको पनि समृद्धी छ, भन्नेमा हामी विश्वस्त छौं । त्यसैको शुरुवात हो, तक्षशिक्षा र नालन्दा विश्वविद्यालयको जर्गेना । ती शैक्षिक संस्था भारतको ज्ञान पद्धतीका धरोहर संस्था हुन् । त्यसैले ती संस्था हाम्रो सुझावमा व्युतिएका हुन् । त्यहाँ अध्ययन गर्ने विद्यार्थी केवल भारतीय मात्र हुने छैनन्, अन्तर्राष्ट्रिय जगतका समेत हुनेछन् । हाम्रो मान्यता छ, शिक्षामा कसैको हस्तक्षेप हुनुहुदैन । चाणक्यले लेखेका छन् - राजालाई विद्यालयमा प्रवेश गराईनु हुदैन, उनले आफ्ना वफदार मात्र जन्माउन चाहन्छन् । त्यसै अनुसार शिक्षा प्रारम्भ गर्न निर्देशन दिन्छन् । अहिलेको शिक्षा व्यवस्थाको सञ्चालन पनि झनै त्यस्तै छ, जहांवाट डोनेसन आउाछ उसै प्रति कृपा पात्र बन्नुपर्ने खालको छ । त्यसैले शिक्षा व्यवस्था याज्ञवाल्क्यको मान्यतामा आधारित 'साःविद्याया विमुक्तये' उक्तिमा आधारित हुनुपर्छ भन्ने हाम्रो मान्यता हो ।

- पार्टीबाट भईरहेकन यी कामका बारेमा सरकारलाई चाँही कति जानकारी छ ?

हामीले सरकारमुखी भएर भन्दा जनमुखी भएर काम गरिरहेका छौं । सरकारलाई हामीले लिखित सुझाव दिएका छौं । त्यसमा स्वतन्त्र शिक्षा आयोग तत्काल गठन गरियोस् भनेर दिएका छौं । त्यसमा आयोग कस्तो संरचनाको हुनुपर्छ भन्ने ढांचा सहितको जानकारी गराएका छौं । सरकारले त्यसलाई ग्रहण गरेको छ । हामी आशावादी छौं, सन् २०१९ अघि नै सरकारले शिक्षा क्षेत्रमा हाम्रो सुझावमा आधारित रहेर केही कामको शुरुवात गर्नेछ । किनकी सन् २०१९ मा लोकसभाको निर्वाचन हुदैछ ।

म स्वयंम २५ बर्षदेखि पार्टीको शिक्षा विभागमा काम गरिहेको छु । शिक्षाका बारेमा यावत समस्या देखि लिएर योजना हामीसंग छन् । सरकाररको मन्त्रालयसंग बरु कसरी तलव खाने र काममा कैफियत गर्ने भन्ने अधिकारीहरु छन् । तर हामीले सिंगो भारतवर्षको शिक्षा पद्धतीमा कसरी परिवर्तन गरेर समाजको धरातलमा परिवर्तन गर्न सकिन्छ भनेर काम गरिरहेका छौं ।

- वर्तमान पुँजीवादी युगमा तपाईहरुले परिकल्पना गरेको आर्दशवादी शिक्षा व्यवस्था कति संभव छ ? किनकी आज मानिस त्यही यन्त्रको पुर्जा भएर जन्मिएको छ । उसको अध्ययन मेरिट् वेशमा हुन्छ र त्यही वेशका आधारमा रोजगारीको वजारमा बिक्छ भने तपाईले परिकल्पना गरेको शिक्षा पद्धतीमा जीवनयापन गर्न सक्ने संभावना कहाँ रहन्छ त ?

तपाईले भन्न खोज्नुभएको मैले बुझे । आजको शिक्षा व्यापारिक अर्थात् कर्मशियल छ । त्यसले बस्तु मात्र उत्पादन गर्छ । हामीले मानिसलाई बस्तु नवनाईयोस् भन्ने हो । एउटा अभिभावकले सन्तान जन्माउँदा परिवार भन्दा धेरै ती कर्मशियल संस्थाका मानिस खुशी हुन्छन् भन्ने तपाईले बुझ्नु भएको छ ? त्यस्तो अवस्थाामा राज्यले आफ्ना जिम्मेवारी व्यक्तिलाई दिएर तिमीले शिक्षामा व्यापार गर भनेर अनुमति दिनु कति उचित हो ? पश्चिमा जगतले खोलेको च्यारिटीबाट सञ्चालित स्कुलहरुले बाल मष्तिस्कमा धर्म र धन्दाका बारेमा भराउनु कति उचित हो ?

तर भारत मै भन्नुहुन्छ भने, रामकृष्ण मिशनले चलाएको स्कुल होस् वा शान्ति निकेतन जस्ता मोडलका विद्यालय सञ्चालन होउन भन्ने मात्र हो ।

कर्मशियल संस्थावाट उत्पादित सबैले के रोजगारी पाएका छन् त ? आज युरोप र अमेरिकामा किन वेरोजगारीको समस्या बढीरहेको छ त ? अमेरिकाले किन विद्यार्थी भिषामा कडाई ग¥यो त ? ती सबै समस्याको जगमा गएर बुझ्नु भयो भने पश्चिमामुखी शिक्षा व्यवस्थामा समस्या छ, भनेर बुझ्न सक्नु हुन्छ । तर आज अखवारका पानामा आउने विज्ञापनका आधारमा मात्र शैक्षिक संस्थाको मुल्यांकन गर्नुभयो भने तपाईको देशको शिक्षा व्यवस्था फैक्ट्री मोडलबाट व्यापारीको हातमा जाँदै छ भनेर बझे हुन्छ । आजको भारतमा त्यही व्यापारिक शिक्षा पद्धती समस्याको जड भएको छ । त्यसैले हामीले शिक्षाको संरचना र पद्धतीमा परिवर्तन गनुपर्छ भनेर काम गरिहेका छौं ।

हाम्रो परिकल्पनाको शिक्षा पद्धतीले १२ कक्षा पास गर्ने वित्तिकै कुनै पश्चिमा देशको दुतावास धाएर भिषा लगाउनुको सट्टा देशको दुरदराजमा गएर गाँस, वास र कपासको सहितको देशमा जिउन सक्ने व्यवस्थाको ग्यारेण्टी गर्न सक्ने होस् भन्ने किसिमको छ । अर्थात् शिक्षामा व्यापार गर्न कसैलाई सरकारले लाईसेन्स दिनुहुन्न भन्ने हाम्रो मान्यता हो । व्यापार गर्नेले शिक्षामा व्यापार गरेका छौं भन्न सक्नु प¥यो नी तर हामीले सामाजिक सेवा गरेका छौं भन्नु कति उचित हो ? त्यसैले हामी व्यापारिक शिक्षाका विरोधी हौं भन्न कुनै संकुचन छैन । शिक्षाको दायित्व सरकारले नै लिनुपर्छ भन्ने हो ।

- उत्तर प्रदेशका मुख्यमन्त्री आदित्यनाथ योगीलाई भेट गरे भन्नुभयो । तपाइको शिक्षा सम्वन्धी सुझावलाई कसरी लिनु भयो ?

वहां मुख्यमन्त्री भएको एक महिना पश्चात लखनउ पुगेका बखत भेट भएको थियो । त्यस बखत मैले आफु शिक्षा संगठनको जिम्मेवार व्यक्ति भएकोले शिक्षाका बारेमा केही सुधारका काम गर्न सुझाव दिएको थिए । वहांले सकारात्मक रुपमा लिएको मैले पाएको छु । भारतमा हालका मुख्यमन्त्री मध्ये केही गर्ने आंट र साहस भएका मुख्यमन्त्रीका रुपमा हामीले योगीजीलाई लिएका छौं । दृढ विश्वासी र निस्कलंकित भएकोले पनि वहांमा काम गर्न सक्ने आँट र साहस छ । त्यसो त आउँदो २४ तारिखमा अयोध्या जानुछ । त्यस बखत पनि वहांसंग एक कार्यक्रमा भेट हुनेछ ।

पार्टीले उत्तर प्रदेश जस्तो विशाल जनसंख्या भएको प्रदेशमा वहांलाई मुख्यमन्त्री बनाएको छ । वहांले भनेका एउटा कुराको जानकारी गराउँ, आगामी जुलाईमा नयां शैक्षिक सत्रको शुरुवात हँुदा शिक्षामा देखिने गरी सरकारका तर्फबाट कामको शुरुवात गर्छु भन्नु भएको छ । त्यसैले हामी अरुसंग भन्दा वहांसंग बढी आशाबादी छौं ।

प्रतिक्रिया